O mes de abril do ano pasado divulgada unha avaliación da cobertura e calidade dos servizos públicos asociados ao Estado de Benestar, e ao noso sistema de descentralización autonómica, no semanario dixital Sin Permiso. Nesta análise, avaliaba cunha batería de indicadores, tanto educativos, sanitarios, como asistenciais aos nosos maiores, servizos que representan gran parte do gasto que realizan as Comunidades Autónomas do Reino de España. E que explican como a participación do emprego público autonómico no total do emprego público pasou entre os anos 2002 e 2023 do 38 % ao 59 % do total (datos EPA do INE).
Aínda que a corrosión destes servizos é, sen dúbida, xeneralizada por todo o territorio, nesta análise discriminaba entre CC.AA. que se atopaban moi por encima da media en corrosión da súa calidade e aquelas nas que a corrosión da mesma era menos acusada. Cando todas as Comunidades están ordenadas por este criterio, e este dato vai acompañado da porcentaxe de aumento da poboación nos últimos vinte anos, obsérvase que -salvo en Castela-A Mancha e Asturias- en todas as demais a variable demográfica está perfectamente acoplada coa calidade e cobertura agregada nos devanditos servizos.
Así, Estremadura, Galicia ou Castela-León, que presentan un deterioro por debaixo da media por ser Comunidades con estancamento ou descenso de poboación nesas dúas décadas, benefícianse dunha baixada da demanda de servizos educativos, sanitarios ou de dependencia que alivia a anorexia do insuficiente financiamento. Unha anorexia crecente que corrixen co concepto de poboación axustada, que algo compensa o descenso do seu peso demográfico, que é a variable chave do financiamento.
A reforma debe estar integrada nun pacto fiscal federalizante que blinde o financiamento progresivo dun Estado do Benestar con igual cobertura, ao tempo que permita, pola vía dunha maior presión fiscal directa, unha cobertura por encima do nivel igualitario para servizos considerados non básicos.
E, no outro extremo, a Comunidade Valenciana, Murcia ou Canarias están a experimentar sen dúbida o máximo deterioro, porque a este financiamento insuficiente se lle suma unha demanda crecente derivada dun crecemento demográfico superior ao vinte por cento, e máximo en España. Unha tormenta perfecta: máximo deterioro por demografía ao máximo (inmigración incluída).
Neste contexto, concluía que o actual sistema fiscal e de financiamento das comunidades autónomas precisa dun reforzo urxente para corrixir a corrosión dos servizos públicos (educación, sanidade e dependentes) que se observa de forma moi particular nas comunidades autónomas con maior dinamismo demográfico, que non poden “beneficiarse” da progresiva caída da demanda como nos territorios en proceso de despoboamento prolongado. Do que resulta que non abonda con pactar un novo modelo de financiamento autonómico se non está reforzado polo menos en tres puntos suplementarios de ingresos sobre o PIB, recursos derivados dunha reforma fiscal en España.
***
No pasado mes de xaneiro, un recoñecido experto na análise do financiamento autonómico en España publicou unha breve nota sobre o financiamento autonómico e local (Ángel de la Fuente, Financiación autonómica y local, Apuntes 2024/04, FEDEA). Nesta nota, o seu autor razoaba e recomendaba un reforzo urxente dos recursos do Estado para catro autonomías -Andalucía, Comunidade Valenciana, Rexión de Murcia e Castela A Mancha-, por un importe agregado de 3.277 millóns de euros. Unha proposta que os presidentes das devanditas Comunidades asumiron axiña como propia (El País do 24 de xaneiro do 2024). Todas elas Comunidades cun notable crecemento demográfico.
Máis aló deste reforzo urxente, o autor da citada nota sinalaba un criterio central para unha reforma do modelo actual no seu punto 7: “Hay dúas cuestións fundamentais que só se poden resolver mediante un pacto político. Unha ten que ver co nivel de bens e servizos públicos dos que queremos desfrutar e estamos en condicións de financiar con impostos, e a outra o grado desexable de nivelación do sistema de financiamento territorial, esto é, a intensidade na redistribución de recursos entre territorios ricos e pobres”. Ao abordar a nivelación da prestación de servizos e a redistribución dos recursos entre as rexións e nacionalidades do Reino de España, o autor suxire que “o groso de calquera incremento dos recursos agregados do sistema… debería financiarse mediante un incremento dos impostos autonómicos” (punto 8).
***
Discrepo desta proposta por fiscalmente regresiva, porque é o Estado Central o que no Reino de España controla as ferramentas fiscais con máis potencial progresivo (IRPF e Sociedades), mentres que as comunidades autónomas, se fan tal esforzo, moi probablemente o farán con impostos indirectos e regresivos. Ou, dito doutro xeito, deberían acordarse (entre o Estado e as comunidades autónomas) os dous ou tres puntos do PIB necesarios para dar cabida ao financiamento reforzado do Estado do Benestar (que en gran parte xestionan as comunidades autónomas) no Reino de España, con cargo a unha maior recadación a través da fiscalidade directa (IRPF e Sociedades) no marco dunha reforma fiscal integral.
Unha reforma que debe estar integrada nun pacto fiscal federalizante que blinde o financiamento progresivo dun Estado do Benestar con igual cobertura, ao tempo que permita, pola vía dunha maior presión fiscal directa, unha cobertura por encima do devandito nivel igualitario para servizos considerados non básicos. En ambos os sentidos, melloraríase o nivel actual de bens e servizos dos que todos os cidadáns queren gozar (sen discriminación por nivel de renda), e o devandito nivel sería homoxéneo en toda España (sen grandes diferenzas entre uns territorios ou outros). Se non o facemos así, os riscos de que o Estado do Benestar se financie proporcionalmente máis por quen menos ten, e beneficie máis aos territorios con maiores niveis de riqueza serán moi altos.
Porque hai dúas vías para facer que a lóxica do mercado, e do que un poida pagar, corroa o acceso igualitario aos servizos públicos. A primeira privatizando a súa cobertura (segundo o peto, recibes ou non), e a segunda non mutualizando os servizos dentro dunha estrutura federal (daquela as nacións e rexións máis pobres terán menos servizos ao non poder pagalos). Lóxica de mercado tamén nunha deriva de concerto-cupo de perfil confederal no facendístico (mentres se mantén autonómico e de mercado único no resto).
Falo de rachar a lóxica neoliberal cun pacto fiscal federalizante que supere o modelo autonómico actual por centrípeto e asimétrico a un tempo. Por deixar demasiados recursos do réxime común en máns do Goberno Central e por coexistir cun encaixe confederal de Euskadi e Navarra. Que nin é federal nun caso, nin federal no outro. Porque, na miña opinión, a conformación dunha cidadanía federal no reino de España non se vai construir -como vén de propor o pasado 20 de marzo o President da Generalitat- replicando nesa nación o modelo vasco: “una soberanía fiscal total per tal que la Generalitat passi de recaptar el 9 % dels impostos al 100 %” .
Precisamos ir contra das dúas lóxicas dun sistema de benestar social neoliberal. Nun sistema que asegure por igual a todos os cidadáns, independentemente da súa orixe e nivel de ingresos -familiar ou xeográfico- as mesmas oportunidades educativas, sanitarias ou de protección á dependencia. Para cumprir, ao menos, co criterio do veo de ignorancia de John Rawls.
