Ante o pasamento do sociólogo belga Armand Mattelart recuperamos esta entrevista con el, orixinalmente publicada en Tempos Novos 248, xaneiro de 2018.
Armand Mattelart (1936) está convencido de que hoxe en día a tecnoloxía vai moito máis rápido que os cidadáns que buscan coñecer o que ocorre. Nos anos setenta deu a badalada con Para ler ao pato Donald, onde desenmascara o imperialismo do personaxe de Disney. En rigor, canda o seu colega Dorfman, estudou a visión imperialista da industria cultural fronte aos países subdesenvolvidos. En Santiago de Compostela, onde vén de recibir a medalla de ouro da USC, o teórico belga da comunicación denuncia que cada vez quedan menos espazos onde confrontar ideas. E, respecto das novas tecnoloxías, advirte que, sendo ás veces elementos que favorecen actuacións solidarias, hai nelas “novas formas de tensión e dominación”. Autor do traballo La comunicación masiva en el proceso de liberación, escrito nos anos setenta, libro polo que mostra especial querenza, Mattelart carga contra a banalidade e o “etnocentrismo” nos medios, na época da globalización.
Vostede escribiu, con Ariel Dorfman, nos anos setenta, Para ler o pato Donald, que consideraron entón un manual de descolonización. Que vixencia ten? Tense sofisticado hoxe o colonialismo?
Si, digamos que é distinto. Ten vías distintas de penetración, por exemplo, con Trump. Pero está adoptando formas preexistentes. E por iso pode dicirse finalmente que o pato Donald –fundamentalmente EUA– representa ben o que pensa Trump, na súa concepción do que é a relación entre países céntricos e países e grupos da periferia.
Pero, ao mellor, neste caso concreto, o pato Donald, mesmo quedou algo curto…
Si, si. Pode ser. O meu colega Dorfman, que se afincou en EUA, di publicamente que a situación é comparable. Eu non diría que finalmente o que puidemos descrubrir ao analizar entón o Pato é igual ao que acontece hoxe en EUA, pero podo entender que para algunhas persoas poidan asemellarse as dúas situacións, as dúas representacións. Eu son máis prudente.
Vostede pasou unha etapa da súa vida en Chile. Papeis da CIA desclasificados revelaron recentemente a complicidade do diario El Mercurio no golpe de Estado contra Allende. Hai quen cre que hoxe en día estes golpes dános directamente os medios. Acredita niso?
Si. Non se precisa necesariamente o exército para dar golpes de Estado. Os medios traballan moito a nivel da opinión pública, é evidente.
Hai situacións ou países en Europa que responden a estes golpes mediáticos incruentos?
Si, pero sobre todo nos países que formaban parte do campo chamado socialista. En Polonia cada vez está máis claro. O de Hungría é un pouco anterior, pero o de Polonia é clarísimo.
Dicíase antes que a información tíñaa a CIA e o resto, o que facían os xornalistas, era crónica ambiente. En que medida mudou isto coas filtracións de Wikileaks, Assange, Snowden…?
Si. Agora os cidadáns tamén temos a información. E se o tomamos na súa literalidade, cada un de nós ten poder, xa que a partir da participación nas redes sociais pode entrar nelas e emitir rumores ou xuízos que finalmente poden desbaratar iniciativas, ou representacións do que é a sociedade, do statu quo. É un problema serio, pero non quixera caer no catastrofismo, pois creo que tamén nas redes sociais hai xente que toma conciencia desta nova realidade. O problema vén do feito de que se creu dende o principio que chegaba Internet para ter unha ferramenta de democratización, e isto é totalmente falso. Toda tecnoloxía implica unha apropiación para tomar os datos positivos e rexeitar os outros. Porque o problema das tecnoloxías é que, sendo verdade que serven de motor para lanzar alarmas de solidariedade e todo iso –por exemplo, cando hai temporal–, ao mesmo tempo son unha fonte de novas formas de tensión e dominación.
Nos seus traballos e conferencias aparece a denuncia do ‘presentismo’ nos medios… Cal é o mellor antídoto?
Creo que hai que volver á historia. O problema é que, en xeral, todo o que os medios basculan cara ao exterior constitúe a negación dunha reflexión. A única solución para saír desa situación é unha inmersión da xente que, digamos, ten gardada unha conciencia crítica, en todos os lugares onde haxa posibi- lidade de debate e educación. E, ollo!, que o problema da educación é fundamental tanto dende a institución educativa como dende todos os lugares onde hai opción de contradición e confrontación ao redor de visións do mundo. O problema é que agora hai cada vez menos lugares para poder confrontar concepcións distintas.
Os medios clásicos en España están moi subvencionados e moitos non serían viables sen ese balón de osíxeno que lle dan a política e a banca… Algunha reflexión?
Si, pero coidado, que os medios de comunicación, a pesar de que teñen nacido outros, cada vez conseguen máis construír opinión. E isto é fundamental.
Vostede chegou a traballar baixo a supervisión do Papa sobre as políticas de control da natalidade en América Latina, feitas no marco do programa Alianza para o Progreso…
Quero aclarar isto. Fun contratado en América Latina como demógrafo, porque había neses momentos moi poucos e, finalmente, estando na escola de Filosofía da Universidade Católica de Chile, pedíronme que participara nun ou dous congresos, onde se ía discutir sobre a cuestión do concordato, que era xustamente o problema, xa que a Alianza para o Progreso [programa de axuda de EUA para América Latina dos anos 60] tiña políticas moi agresivas neste sentido, baseadas no marketing, sobre todo para as capas pobres da poboación. Entón, é verdade, estiven en dúas reunións da comisión papal sobre este tema, pero máis nada. É que a xente pensa que eu era experto, e non. Preguntábanme que facer pero a nivel de diagnóstico.
A súa estancia no Chile do presidente Allende é a que máis marcou a súa experiencia persoal e profesional?
Si, desde logo.
Os libros do profesor Juan Garcés, asesor político de Allende, ou de Max Nolff, entre outros, contan con precisión a experiencia chilena ao socialismo, pola vía democrática. Este modelo tería hoxe algo que achegar a Europa, onde as socialdemocracias están en crise?
Creo que é importante e fundamental esta cuestión. Porque foi unha experiencia única, onde non había esta censura, precensura, que en xeral si había nos países que finalmente elixían a vía democrática socialista ou a vía socialista á democracia. Esta pregunta é moi interesante porque antes de vir aquí a Galicia recibín unha chamada telefónica dun colega alemán, que estivo tamén en Chile durante un certo tempo, e souben que hai un periodista chileno que quere entrevistar aos estranxeiros que estaban no país cando o Goberno de Unidade Popular, para que testemuñen. Agora chega o momento, por tanto, no que hai xente que se interroga sobre o que significou a súa achega e o papel destes exiliados durante a Unidade Popular. O papel que xogaron tanto en América Latina como en Europa.
Como superar o sistema de vixilancia que vostede ten analizado?
O que é importante é que a xente entenda o problema de que se trata. E daquela o que é fundamental é empezar unha verdadeira apropiación da tecnoloxía. Entender o que, por exemplo, fan cunha cantidade fenomenal de datos que tiran dos distintos individuos de todo o mundo. E como, finalmente, os explotan. E como a tecnoloxía traballa máis rapidamente que os cidadáns que tratan de entender o que ocorre. E é unha cuestión de educación, pero tamén de que a xente que controla un pouco máis como funcionan os algoritmos se mobilice e comprometa a facer avanzar unha certa lucidez na xente que o demande.
Acredita que as centrais de intelixencia dos estados teñen absoluta necesidade das multinacionais, das tecnolóxicas, de Facebook e demais… Tense producido xa a gran liaison?
Si, totalmente. Xeopolítica e xeoeconomía marchan ao tempo. E iso vese claramente coas revelacións de Snowden. É evidente. Unha das consecuencias dos atentados de 2001 foi volver a mostrar con crueza que a forza do sistema capitalista era a operatividade, a integración, e, de súpeto, coa necesidade de replicar o chamado terror, vese que hai cada vez máis integración entre a economía e a política. E iso é importante, porque cando me pregunto que cambiou despois do 11 de setembro de 2001, penso que mudou todo o aparato de Estado, con todas as consecuencias de volver a situacións da Guerra Fría. O feito de volver a un novo tipo de alianza entre a defensa –entre o civil–, a industria e as universidades é significativo. E unha cousa importante: dicir que teñen a necesidade de integrarse. Porque o gran problema do fracaso norteamericano é que non tivo o coñecemento da interrelación de todo o conxunto que manexaban. Pois finalmente non lograron predicir. E a tecnoloxía hoxe é de predición. É fundamental isto: a tecnoloxía.
O neoliberalismo ten novas voltas de porca? Pode ir máis alá ou xa chegou ao límite?
Si. Creo que o liberalismo pode ir a máis. Porque cada país ten o liberalismo que se merece, no sentido de que é evidente que non hai un só liberalismo. O de Thatcher é distinto do que se pode encontrar en Cameron. E ao comparar países acontece o mesmo. Por exemplo, vostede non pode falar igual do liberalismo de Macron sen finalmente interrogarse sobre que tipo de liberalismo é. Porque en función de toda unha historia, o liberalismo francés, dende fins do século XIX, non é o mesmo que noutras partes, como por exemplo en Gran Bretaña. É importante traballar con modelos universais, pero non aplicalos a cada realidade.
As linguas minoritarias ou minorizadas morren a ducias cada ano, di o profesor Jacques Guyot. Como ve vostede a situación do galego? Esta a salvo?
Se a xente quere, si. Se os colectivos se comprometen a isto, si.
Cando se di que a globalización acaba con estas linguas minoritarias, tamén hai que considerar que limita o poder dos Estados nación?
Si, en efecto, é así.
E iso non pode redundar en beneficio das periferias? Por que non se vai poder comprar con normalidade, a escala internacional, un produto etiquetado en galego, por exemplo?
Iso é verdade. E hai un nivel de resistencia da xente fronte ás empresas que teñen tendencia a utilizar o inglés, pero as empresas tamén teñen intereses en usar o galego. Eu escribín un libro con Michèle [Mattelart], Os medios de comunicación de masas en período de crise, no que demostramos que teñen unha visión globalista, globalizante, mais igualmente unha cultura interior: teñen interese en achegarse aos consumidores, que poden ser axentes de rexeitamento da utilización da lingua inglesa. A cuestión é que toda a xente que aparentemente non ten poder sobre a lingua o ten. Pero isto é moi lento. Porque hai un problema real. E vólvese necesaria unha pedagoxía, dentro dun contexto moito máis amplo, para mostrar o desafío que supón a lingua. É un dos desafíos, porque hai moitos outros.
Os máis inxenuos téñense esquecido de que a información non flúe no baleiro, de que vén dada nun espazo político, en termos de poder. Isto que supón? Máis da metade da poboación é naïf?
Pero é que de novo un volve ao mesmo problema. Creo que a única solución é mobilizarse contra isto. Róubannos a cada minuto que pasa os nosos datos. E o drama é que non se mobiliza suficientemente o potencial educativo das sociedades, e hai que facelo incluso a nivel dos pais. Non é soamente sobre pornografía sobre o que hai que discutir. Hai que facelo sobre o feito mesmo da construción da mentalidade.
E aquí estamos ante a política do medo, non si?
Si, prefiren estar protexidos.
Camilo Taufic dicía que a información non é neutral e sempre se informa en determinado sentido. Hoxe seguen a ser tres ou catro axencias internacionais as que, na medida que a distribúen, dominan o mundo? Percibe algunha reacción?
Houbo reacción, pero cando un escoita a televisión en moitos países europeos…! O problema é que é unha cousa que se volveu natural. Porque a peor ideoloxía é o etnocentrismo. Cando vostede escoita as televisións francesas ou ao mellor tamén as españolas, expresan unha visión do mundo etnocéntrica na transmisión da información. Cando se analiza o que pasa nelas, as parvadas que din, as banalidades, falta de historia, de distanciamento, un ve que o etnocentrismo en tempos de globalización é enorme.
Que lle parece a rebelión dos medios alternativos, dalgunhas edicións electrónicas? Ben calibrados economicamente, poden ser a solución?
É un dos elementos do campo das solucións. Houbo toda unha acumulación de prácticas alternativas que seguen, e penso que agora interesan aos novos medios. Non só para manexar aos outros, para apropiarse deles, senón para cambiar o contexto, por exemplo, intervindo nas políticas de regulación de Internet. Porque isto é totalmente novo. Digamos que seguen un pouco a filosofía dos anos setenta e oitenta, cando se falaba da nova orde informativa. Agora retoman a idea da necesidade dunha política de regulación, a necesidade de regular Internet. E isto é interesante, porque quere dicir que están emerxendo grupos de redes internacionais que tratan de facer presión en todos os lugares onde a cohesión do internet libre e universal está no corazón do que se discute.
