A opinión que máis escoito cando ouzo falar de Donald Trump, mesmo en boca de académicos ou xente ben informada, é que está tolo.
É certo que o seu comportamento, tan diferente ao de quen nos afixemos a ver como dirixentes e líderes mundiais, induce a pensar así. É errático, estrambótico, brután, inculto, mentireiro compulsivo, desvergonzado e chulo, carece da máis mínima empatía cos débiles e alardea de gobernar o país máis poderoso do mundo coma se fose a súa inmobiliaria. Recoñeceu que desexa ser un ditador, pasa por riba das decisións xudiciais na súa contra, insulta os seus adversarios sen compaixón nin mesura e ameázaos, e mesmo despreza e humilla os seus propios socios. As súas ideas son extremistas, presume de relixiosidade e valores morais cando é coñecida a súa relación con prostitutas e antros de todo tipo. A súa traxectoria vital e comercial é a dun personaxe sen principios nin límites, obsesionado por gañar a calquera que se lle poña por diante. Numerosas biografías e documentais puxeron isto de manifesto e abonda velo en acción para comprobar a súa forma de ser, e como actúa e trata o resto da xente.
A súa traxectoria vital e comercial é a dun personaxe sen principios nin límites, obsesionado por gañar a calquera que se lle poña por diante.
Con todo, temo que é errado pensar que o que está a facer e o que fará máis adiante é a simple expresión dunha tolemia, dun comportamento persoal aberrante e reaccionario. Pode ser que Trump sexa efectivamente un tolo, un multimillonario que se pode permitir calquera capricho e presumir como un pavo real do poder que ten, sendo, como é, tan ignorante.
Eu tendo a pensar que o que está a facer Donald Trump é moito máis que un comportamento persoal e a mellor proba diso é que as accións que leva a cabo veñen de lonxe, antes de que el mesmo aspirase a ser presidente.
Escribín con detalle sobre o que creo que está a ocorrer e o por que Trump fai o que fai nos meus dous últimos libros, Más difícil todavía (Deusto 2023) e Para que haya futuro (Deusto 2024), así que resumirei aquí moi brevemente o que penso.
Eu tendo a pensar que o que está a facer Donald Trump é moito máis que un comportamento persoal.
Tendo a pensar, en primeiro lugar, que Trump non é senón unha peza máis dun proceso que vén de máis lonxe encamiñado a desmantelar as democracias e os sistemas de lexitimación que, desde os anos oitenta do século pasado, xeraran a aceptación, polas clases sociais empobrecidas, dos procesos que as desposuíron. A razón ou necesidade de facelo é sinxela: o nivel de concentración de riqueza e desigualdade alcanzado é tan extraordinario que xa resulta incompatible coa democracia representativa e o debate social transparente. Alguén tan pouco sospeitoso de esquerdismo como Martin Wolf explicouno e documentado perfectamente no seu libro La crisis del capitalismo democrático (Deusto, 2023).
En segundo lugar, creo que a nova presidencia de Trump é un momento máis dun proceso de desglobalización e proteccionismo que vén de atrás, aínda que agora se produza, certamente, dun modo máis esaxerado e radical,. Contabilizadas no seu sentido máis amplo, no Global Trade Alert rexístranse case 59.000 medidas restritivas do comercio en todo o mundo desde 2009.
Como acabo de lembrar nun artigo recente, Obama xa foi cualificado por The Wall Street Journal, como «un presidente proteccionista». Biden non só non rectificou as medidas que adoptara Trump no seu primeiro mandato, senón que mesmo as aumentou nalgúns casos e, sobre todo, con China. Del escribiuse que practicaba «proteccionismo cortés» e «educado» e que a súa política comercial era «trumpismo con rostro humano», sen «chíos furiosos nin afirmacións absurdas, pero con aranceis de seguridade nacional».
É verdade que Trump exacerbou a política proteccionista (está por ver até onde chega) pero é un erro crer que é só «cousa del».
Creo que a nova presidencia de Trump é un momento máis dun proceso de desglobalización e proteccionismo que vén de atrás.
Paréceme que hai que ler ben o que está a facer agora Donald Trump. Cando mostra pomposamente ao mundo que impón aranceis mesmo a unha illa onde só habitan pingüíns ou a países cos que Estados Unidos apenas ten intercambios, non o fai porque estea a pór en marcha unha nova política comercial, senón para mostrar a forma diferente coa que esa potencia con vontade de seguir sendo imperial vai dirixirse a partir de agora ao mundo. Ou, mellor dito, ao universo, pois fala de «arancel universal», un termo quizá nada casual cando os grandes capitais tecnolóxicos están a planificar apropiarse do espazo, doutros astros e asteroides, para facer negocio.
En terceiro lugar, o que máis claramente está a facer Trump é exonerar o capital, na maior medida do posible, dos custos que inevitablemente vai ter o cambio climático e a desigualdade esaxerada que se xerou nas últimas décadas. As súas declaracións respecto diso poden parecer rimbombantes, esaxeradas, incriblemente negacionistas e mesmo inhumanas, dado o desprezo con que fala da pobreza ou as medidas que tomou en materia medio ambiental, sanitaria e social. Con todo, canto tardaron as grandes empresas en suspender os seus programas de diversidade e inclusión? Que grandes dirixentes empresariais manifestaron a súa oposición ás medidas de Trump? Onde van as corporacións que falaban de capitalismo responsable e con rostro humano? Como se explica que, sobre a marcha, estean a eliminarse todas as boas intencións e programas de investimento que até hai uns días tiñan para combater o cambio climático? Como é posible ou se explica que abondasen unhas cantas declaracións e algunha orde executiva de Trump para que xa non o consideren unha ameaza?
O que máis claramente está a facer Trump é exonerar o capital, na maior medida do posible, dos custos que inevitablemente vai ter o cambio climático e a desigualdade esaxerada.
Finalmente, tamén creo que o que está a facer Trump parécese moito, por non dicir que é o mesmo, ao que xa comezaran a facer outros presidentes anteriores e especialmente Biden para facer fronte ao declive do imperio estadounidense, aínda que é verdade que agora con estrondo e no medio de insultos e ameazas. Non se esqueza que foi Biden quen saboteou o gasoduto Nord Stream, unha infraestrutura vital para un dos seus grandes aliados, cometendo un acto que, de facelo outros, sería perseguido como terrorista,
O que estamos comezando a ver (cada día con máis nitidez e abertamente) é como Estados Unidos trata de salvar os seus mobles cando se esgota o modelo que, desde os anos oitenta do século pasado, lles permitiu vivir endebedándose gratuitamente ante o resto do mundo.
É patético e daría risa, se non fose polo sufrimento humano que vén detrás, ver como o goberno de Estados Unidos fai trampa ao contabilizar os saldos exteriores, rexistrando só os comerciais e deixando á parte os de servizos e capitais, que é onde está hoxe en día o núcleo do comercio internacional. Ou esquecendo que se ten déficits comerciais con moitos países non é por culpa destes, como di Trump, senón porque empresas estadounidenses marcharon a terceiros países para gañar máis diñeiro e desde alí exportan o que podería computar como ingresos de exportación de Estados Unidos se se quedaron no seu país.
É patético e daría risa, se non fose polo sufrimento humano que vén detrás, ver como o goberno de Estados Unidos fai trampa ao contabilizar os saldos exteriores.
Ao acabar a II Guerra Mundial, Estados Unidos tiña máis do 80 por cento do ouro que había no planeta, o seu PIB era a metade do conxunto de todos os países, e controlaba o 60 por cento do comercio mundial e case o 50 por cento dos investimentos directos de todo o mundo. Foille fácil que se aceptase que a súa moeda actuase de reserva e púidose garantir sen problemas a súa plena convertibilidade en ouro.
Co paso do tempo, porén, os países que foran case totalmente destruídos na guerra comezaron a rexurdir e as súas industrias fixéronse potentes, expandindo a súa produción e exportacións. O dólar veu abaixo e, como lembrou Yanis Varoufakis nun artigo recente, Nixon deu un golpe de man brutal en 1971. Ao meu xuízo, moitísimo máis duro e daniño que o que estes días está a dar Trump e que tanta xente está a cualificar como «o maior golpe da historia ao comercio internacional».
Nixon devaluou primeiro o dólar e logo acabou coa súa convertibilidade en ouro, obrigando así a que a súa moeda se utilizase sen necesidade de que a economía de Estados Unidos a apoiase, non xa co metal precioso, senón con produción ou investimentos. Imaxinan que tivesen na súa casa unha máquina que emitise un billete verde que case todo o mundo quixese ter nas súas mans para comerciar? Quen sería capaz de resistir semellante privilexio e non endebedarse constantemente, mentres puidese imprimilo sen limitación algunha? Por iso contan que os dirixentes de Estado Unidos dicían aos demais países: o dólar é a nosa moeda, pero é o voso problema.
A pesar diso, nin sequera así se puido resolver a crise estrutural que viña producindo e que constituía un perigo existencial para o capitalismo (entre outras razóns, pola existencia alternativa e ameazante da antiga Unión Soviética). Os conflitos multiplicábanse, os traballadores tiñan cada vez máis forza e os salarios disparábanse, a produción en masa xa non se vendía, a inflación subía e o beneficio caía… Esborrallábase o edificio que permitira que Estados Unidos se consolidase como a gran potencia que dominaba o mundo.
Outro presidente republicano, Ronald Reagan, encargouse de tomar medidas e adoptou outra tamén moito máis brutal e lesiva para o resto das economías que as actuais de Donald Trump: a Reserva Federal disparou os tipos de interese (chegaron ao 20 por cento en 1981), afundindo a produción, multiplicándose o desemprego e a débeda, e provocando deliberadamente unha crise xeneralizada.
Cústame moito traballo crer que todo o que fai Trump se poida levar a cabo en contra do poder económico.
Unha vez máis, Estados Unidos sacudiu o po das súas costas e descargou sobre os demais todo o peso dos problemas que producira o réxime sobre o que se baseaba o seu poderío, para conservalo a partir de entón doutro xeito.
Repito que a bravuconería baleira de Trump, as súas declaracións tan bastas, a forma tan cientificamente inconsistente de facer as propostas e a renuncia a ter presente nin un só dos seus potenciais efectos adversos, pode levar a considerar que nos atopamos ante un histrión cuxa tolemia se desatou. Eu mesmo teño ás veces a tentación de simplificar o meu pensamento e crer que é iso o único que teño por diante.
Hoxe mesmo leo a un comentarista brillantísimo da política estadounidense, Roger Senserrich, afirmar que «as elites económicas de Estados Unidos estaban atónitas ante a escala do desastre».
É posible que leve razón, pero cústame moito traballo crer que todo o que fai Trump se poida levar a cabo en contra do poder económico. O que vexo, máis ben, é que arredor del estiveron e están as persoas máis ricas do mundo, as que permitiron co seu financiamento extraordinariamente xeneroso que chegue a presidente. As mesmas que puxeron o diñeiro para que a Fundación Heritage elaborase o Proxecto de Transición Presidencial 2025 que Trump está a levar a cabo case letra a letra e que comentei xusto hai un ano nun artigo que titulei La extrema derecha viene para quedarse.
Pode ser que eu me estea equivocando e vexa máis cousas das que hai, pero o que me din as análises que veño realizando desde hai anos é que nos atopamos ante un fenómeno de longo alcance. Ao meu xuízo, o que sucede é que Estados Unidos está a tratar de reasentarse para enfrontarse a un planeta ao que sabe que xa non vai poder dominar como exclusiva potencia imperial. Asúmese que o poderío crecente e imparable de China vai conformar un mundo novamente bipolar e Estados Unidos vai romper violentamente o taboleiro, unha vez máis, para obrigar a que as economías e os seus gobernos reasignen posicións estratéxicas arredor del na condición máis debilitada posible e en beneficio estadounidense. Unha estratexia que, no económico, debería concluír cun proceso xeneralizado de recolocación de capitais e industrias en Estados Unidos, como única forma de asegurar a súa hexemonía.
Estados Unidos está a tratar de reasentarse para enfrontarse a un planeta ao que sabe que xa non vai poder dominar como exclusiva potencia imperial.
En principio, eu non vexo obstáculos insalvables para que iso poida producirse, a condición de que:
- Ille o máis posible a China e o bloque que inevitablemente se formará na súa contorna, e os obrigue a iniciar unha escalada armamentista que deteriore as súas capacidade tecnolóxica e industrial.
- Debilite até o extremo a Europa e a faga desaparecer aínda máis do mapa como operador estratéxico e competidor comercial.
- Manteña suficientemente baixo control a Rusia, e
- Se atopa (de aí Panamá ou Groenlandia) novas fontes de vantaxe competitiva e xeoestratégica.
Dito iso, coido que cómpre sinalar tamén as grandes dificultades que enfronta hoxe en día o intento de salvagardar a supremacía de Estados Unidos. Entre outras:
- É un proceso que necesita medio prazo para dar resultados e a curto pode ser tan traumático que pode producir perturbacións globais inusitadas, con danos tan grandes que nin sequera Estados Unidos poida evitar.
- Levar este proceso de reaxuste da man da extrema dereita para avanzar no desmantelamento das democracias que se estende por todo o mundo é unha arma de dobre fío, unha auténtica bomba de efecto perverso e retardado de consecuencias moi perigosas. Á fin e ao cabo, as democracias son un elemento de contención do conflito. O totalitarismo, pola contra, créao e a polarización xeneralizada pode estalar, con consecuencias incalculables, antes de que Estados Unidos logre redefinir o terreo de xogo que máis lle convén e reforzar suficientemente a súa economía.
- A situación interna de Estados Unidos pode facerse explosiva e calquera cousa pode suceder alí en calquera momento.
- Estados Unidos cada vez ten menos posibilidade de imporse sobre China en termos económicos ou tecnolóxicos e, seguramente, tamén en financeiros. A opción que queda é a militar, e non hai que dicir moito sobre os riscos que iso leva cando se está falando de potencias nucleares.
En resumo, se o que estamos a ver é o comportamento dun tolo que se enfronta a todos, o máis posible é que antes ou despois se reverta a situación; polo menos, o suficiente como para evitar a crise inevitable que levaría consigo a guerra comercial e o esfarelamento económico que se producirá se non se frea canto antes a Trump.
Se a miña hipótese é acertada, o que imos ver será algo máis e moito peor.
Se a miña hipótese é acertada, o que imos ver será algo máis e moito peor. Será o mesmo que xa se produciu en ocasións anteriores: unha tábula rasa, a xeración deliberada dunha gran crise económica e da democracia que permita que todo cambie para que non se modifique o que se busca preservar, o dominio dunha potencia en declive acelerado, e mesmo en risco de extinción se non reacciona, ante un bloque rival en ascenso e con fortaleza crecente. Teño dúbidas, pero se tivese que apostar faríao por esta segunda hipótese.
Sobre como se podería actuar ante todo isto, especialmente en Europa, tratarei de escribir nos próximos días.
__
Artigo orixinal dispoñible en Ganas de Escribir. Página web de Juan Torres López (juantorreslopez.com). Cedido polo autor para versión en galego.
